คิดนอกกรอบกับประวัติพระพุทธศาสนา
โดย ยศพล สัจจะธีระกุล
การศึกษาประวัติพระพุทธศาสนาอาจเป็นยาขมและเรื่องเหลือเชื่อสำหรับคนรุ่น
ใหม่เพราะนอกจากจะเป็นเรื่องของเหตุการณ์ในอดีตไกลตัวนับพันๆปีแล้ว เรื่องราวที่ได้ร้อยเรียงเกี่ยวกับพระพุทธเจ้าและพระอัครสาวกองค์สำคัญๆยังสอดแทรกปรากฏการณ์ที่มนุษย์โลกยุคใหม่เข้าถึงผ่านจินตนาการของตนได้ยากหรืออาจถึงขั้นมองว่าเป็นสิ่งที่เป็นไปไม่ได้(อธิบายด้วยหลักเหตุผลทางวิทยาศาสตร์ยังไม่ได้) ทำให้ความเคลือบแคลงสงสัยที่เกิดขึ้นนั้นมีผลต่อทัศนคติและความเชื่อที่นำไปสู่การไม่ยอมรับในความอยู่จริงของพระพุทธเจ้าหรือมองไม่เห็นประโยชน์จากประวัติศาสตร์นั้นไม่มากก็น้อย ในทางตรงกันข้ามหากประวัติพระพุทธศาสนาสามารถสื่อสารให้ผู้ศึกษาคล้อยตามได้อย่างสนิทใจและเกิดทัศนคติที่ดีก็ย่อมถือว่าเหตุการณ์ในอดีตนั้นเป็นประสบการณ์ที่มีคุณค่าต่อการเรียนรู้ขั้นพื้นฐานเพื่อขยายผลต่อยอดต่อๆไป
การเรียนรู้เกี่ยวกับประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนานี้ผู้เขียนมีความเห็นว่าเป็นเรื่อง
ละเอียดอ่อนที่ผู้เรียบเรียงประวัติจะต้องนำเสนอเหตุการณ์สำคัญๆตามความเป็นจริงจากหลักฐานในพระไตรปิฎกหรือคัมภีร์ในพระพุทธศาสนาที่ไม่ขัดแย้งกันเอง หรืออ้างอิงจากศิลาจารึกรวมถึงโบราณสถานต่างๆที่ได้ขุดค้นพบและผ่านกระบวนการศึกษาวิเคราะห์จากผู้เชี่ยวชาญเฉพาะด้านที่อาจไม่เกี่ยวข้องสัมพันธ์กับพระพุทธศาสนาเป็นการส่วนตัว แต่สิ่งสำคัญอีกประการหนึ่งก็คือการเรียบเรียงเนื้อหาที่จะนำเสนอจะต้องคำนึงถึงความเป็นไปได้ในแง่มุมขององค์ความรู้ของโลกปัจจุบันหรือผู้สนใจใฝ่รู้ทั่วไป(Outside - in)
อย่างไรก็ดี ประวัติเกี่ยวกับพระพุทธศาสนาตามทัศนะของผู้เขียนนี้ควรผ่านการ
ตรวจรับรองจากองค์กร สถาบันหรือหน่วยงานที่เกี่ยวข้องกับพุทธศาสนาอย่างเป็นทางการโดยตรงมากกว่าจะเปิดกว้างแก่ผู้คนทั่วไปซึ่งสนใจจะนำเสนอด้วยวัตถุประสงค์ต่างกันไปทั้งที่เปิดเผยและแฝงเร้นอยู่เบื้องหลัง นอกจากนั้นยังจะต้องมีเป้าหมายที่ชัดเจนว่าประวัติพระพุทธศาสนานั้นจะต้องสามารถเสริมสร้างทัศนคติที่ดีต่อพระศาสดาและพุทธศาสนาได้มากขึ้นโดยยึดกลุ่มผู้ศึกษาเป็นศูนย์กลาง ดังนั้นผู้เขียนจึงมีความคิดเห็น(นอกกรอบ)ว่าสารัตถะเกี่ยวกับประวัติ
พระพุทธศาสนานั้นควรจัดทำหลาย version ให้เหมาะสมกับกลุ่มผู้ศึกษาเรียนรู้(อายุ เพศ อาชีพ คติความเชื่อทางศาสนาเดิม)แล้วควรมีการจัดจำแนกให้เป็นแนวทางคล้ายกับพระไตรปิฎกกล่าวคือ ควรจำแนกเนื้อหาสาระออกเป็น 3 ส่วนที่มีความเชื่อมโยงกัน ได้แก่
1.ส่วนแรกเป็นการมุ่งสร้างศรัทธาในพระบรมศาสดาจึงควรเป็นสารัตถะทางโลกหรือสมมติสัจจะที่สามารถสื่อสารให้เข้าถึงผู้ศึกษาเพื่อป้องกันข้อสงสัยตามองค์ความรู้และสอดคล้องกับสถานการณ์ของโลกปัจจุบัน เช่น ประวัติพระบรมศาสดาตั้งแต่ปฐมวัยจนถึงปัจฉิมวัยแบ่งเป็น 3 ภาคคือ
ภาคมนุษย์(เจ้าชายสิทธัตถะ) ภาคอนาคาริกหรือพระโพธิสัตว์ และ ภาคพระพุทธเจ้า
โดยเฉพาะควรเน้นการนำเสนอให้เห็นถึงเหตุปัจจัยที่ทำให้แต่ละภาคนั้นเกิดขึ้นได้อย่างไร?
ประวัติการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในยุคพุทธกาลทั้งที่ประสบผลสำเร็จ
และไม่ประสบความสำเร็จอันเป็นที่มาของพระสูตรต่างๆที่เกี่ยวข้อง(ความจริงที่ต้องยอมรับตามกฎธรรมชาติแต่ต้องมีสาเหตุประกอบ) โดยเฉพาะกรณีของพระอานนท์พุทธอนุชา ที่ถือว่าเป็นผู้ทรงจำพระพระธรรมคำสอน(พระสูตร)ของพระพุทธเจ้าได้มากที่สุดจนเป็นที่มาของการปฐมสังคายนารวบรวมเป็นพระสุตตันตปิฎกเนื่องจากได้ถวายการรับใช้พุทธอุปัฏฐากพระบรมศาสดาอย่างใกล้ชิดต่อเนื่องมานับสิบปีแต่กว่าจะบรรลุอรหัตผลได้ต่อเมื่อพระพุทธองค์เสด็จดับขันธปรินิพพานแล้ว 3 เดือน หรือสาเหตุที่ทำให้สามารถบรรลุอรหัตผลอย่างรวดเร็วเพียงการตรึกธรรมครั้งแรกจากพระพุทธองค์ของพระภิกษุบางรูป เป็นต้น
2.ส่วนที่สองควรเป็นเรื่องราวเกี่ยวกับสถานภาพของพระพุทธศาสนาหลังยุค
พุทธกาลทั้งยุครุ่งเรือง ยุคเสื่อม ยุคฟื้นฟู และยุคล่มสลายจากชมพูทวีปตามหลักฐานข้อเท็จจริง เป็นต้น สำหรับประวัติศาสตร์ในส่วนนี้ถือเป็นบทเรียนและประสบการณ์ที่มีคุณค่าแก่การสืบทอดพระพุทธศาสนาที่คนรุ่นใหม่พึงเรียนรู้ถึงความสำเร็จและความล้มเหลว รวมถึงการปรับตัวตามสถานการณ์เพื่อการดำรง
อยู่ของพระพุทธศาสนาในสถานการณ์ต่างๆจนเป็นที่มาของความเสื่อม เป็นต้นซึ่งความจริงที่เกิดขึ้นในอดีตนี้นอกจากจะเป็นการเรียนรู้ถึงเหตุการณ์ต่างๆแล้วยัง
เป็นสิ่งเตือนสติแก่พุทธศาสนิกได้อย่างดีว่าความสำเร็จและความเสื่อมของพระพุทธศาสนานั้นเกิดขึ้นได้อย่างไร? และจะใช้เป็นบทเรียนเพื่อป้องกันไม่ให้เกิดขึ้นได้อีก(Preventive Action) ต่อไปได้อย่างไร?
3.ส่วนที่สามควรนำเสนอเกี่ยวกับวิธีการเผยแผ่หลักธรรมคำสอนและพระศาสนา
ในยุคพุทธกาลและหลังพุทธกาลซึ่งเป็นส่วนที่นำเสนอเกี่ยวกับความจริงตามนัยของพุทธศาสนา(ปรมัตถสัจจะ) รวมถึงที่มาของการแตกแขนงออกเป็นฝ่ายเถรวาทและมหายาน โดยเนื้อหาในส่วนนี้ควรประมวลหลักธรรมคำสอนที่ถือเป็นหัวใจของพระพุทธศาสนาที่แตกต่างไปจากลัทธิศาสนาอื่นให้ชัดเจนเพื่อให้คนรุ่นใหม่ทั้งในและนอกพระพุทธศาสนาได้เรียนรู้ถึงคุณค่าของหลักธรรมคำสอนที่ต้องใช้ปัญญากำกับศรัทธา ได้รับรู้ถึงจุดยืนที่ไม่เป็นพิษภัยแก่ลัทธิศาสนาใดๆนอกจากนี้ ควรสร้างความเข้าใจที่ถูกต้องถึงคติความเชื่อของลัทธิเทวนิยม และอเทวนิยมเพื่อให้ผู้ศึกษาสามารถแยกแยะได้ว่าหลักพุทธศาสนาที่แท้จริงนั้นมีลักษณะเป็นอย่างไร? และลัทธิความเชื่อนอกพระพุทธศาสนาที่นำมาปนเปื้อนหรือแปลกปลอมเข้ามาในปัจจุบันนั้นเป็นอย่างไรและเป็นภัยแก่พระศาสนาได้อย่างไร ? เป็นต้น
อย่างไรก็ตาม แม้ว่าประวัติพระพุทธศาสนาจะเป็นเพียงข้อมูลหลักฐานทาง
ประวัติศาสตร์ที่ไม่ต่างจากประวัติศาสตร์สาขาอื่นๆ แต่สำหรับชาวพุทธแล้วควรถือว่าการเรียนรู้ประวัติพระพุทธศาสนาที่ถูกต้องนั้นเปรียบเป็นบันไดขั้นแรกของการทำความเข้าใจที่ถูกต้องอันจะนำไปสู่การเสริมสร้างศรัทธาที่มีต่อพระบรมศาสดาและสถาบันพระศาสนาก่อนที่จะศึกษาเรียนรู้ต่อยอดให้เกิดปัญญาในขั้นสูงขึ้นไปเป็นลำดับตามกระบวนการปริยัติ ปฏิบัติ และปฏิเวธ และประเด็นสำคัญที่ไม่ควรละเลยก็คือ จะต้องเป็นการนำเสนอเฉพาะความจริงแท้ มีประโยชน์ และเหมาะสมกับกาลเทศะให้สอดคล้องกับหลักการสอนของพระพุทธเจ้าในอภยราชกุมารสูตร มัชฌิมนิกาย มัชฌิมปัณณาสก์(พระวาจาที่พระตถาคตตรัสและไม่ตรัส)
ดังนั้น เรื่องราวใดและเหตุการณ์ใดที่จะนำไปสู่ความเคลือบแคลงสงสัยหรือไม่
เกิดประโยชน์แม้จะเป็นความจริง หรือเพียงต้องการสร้างความพึงพอใจให้ผู้อื่นก็พึงพิจารณาทบทวนหรือแยกนำเสนอในส่วนที่เหมาะสมกับผู้มีปัญญาที่สามารถตรึกธรรมระดับนั้นให้เกิดประโยชน์แก่ตนได้ และด้วยความคิดนอกกรอบข้างต้นนี้ผู้เขียนจึงคาดหวังว่าประวัติศาสตร์เกี่ยวกับพระพุทธศาสนาจะได้รับการชำระเช่นเดียวกับการสังคายนาพระไตรปิฎกเพื่อให้พระพุทธศาสนามีความบริสุทธิ์ตรงตามความเป็นจริงและเกิดคุณค่าแก่ผู้ศึกษาเรียนรู้สมกับที่มีผู้กล่าวว่า ‘ พระพุทธศาสนาเป็นศาสนาแห่งสันติภาพและนำสู่ความสุขอย่างยั่งยืน ’ ที่ชาวพุทธทุกคนควรภูมิใจและร่วมกันพิทักษ์ปกป้องให้คงอยู่กับสังคมโลกโดยไม่นิ่งดูดาย.
